لزوم بازاندیشی فقهی در مجازات پدر قاتل

طاهره سترگ، دکتری مدرسی معارف گرایش قرآن و متون دانشگاه قرآن و حدیث و طلبه سطح چهار تفسیر تطبیقی در یادداشتی به بررسی بازاندیشی فقهی در مجازات پدر در قتل فرزند پرداخت. متن این یادداشت در ادامه از نظر می‎گذرد؛

ماجرای قتل دختران نوجوان و جوان توسط پدر این روزها در شبکه های اجتماعی با بازتاب های گسترده ای مواجه شده است. دخترانی از جنس رومینای 14 ساله تالشی که به دلیل فرار با دوست پسرش به شکل فجیعی با داس توسط پدرش در خواب به قتل می رسد و یا ریحانه عامری، دختر 22 ساله کرمانی تنها به جرم فعالیت در دنیای مدلینگ و نمایش رفتارهای هنجارشکن.

با کمی اشراف بر قوانین و معارف اسلامی می توان دریافت که ابعاد گوناگون مؤثر در وقوع این حوادث کاملاً خارج از حیطه قوانین و معارف اسلامی شکل گرفته است. پدری که در اسلام تکیه گاه و موجب امنیت خانواده و به ویژه همسر و دخترش محسوب می شود و به سفارش پیامبر رحمت، برای دخترش که رحمت است و داشتن او از نظر رسول اللهﷺ افتخار و نور چشم، محبت اوست که موجب بی نیازیش به محبت بیگانگان می شود؛ در این حادثه با غیرتی که ابداً غیرت دینی نیست و جز تعصب بر پایه جهل و خشمی شیطانی که کاملاً در اسلام نهی شده است نمی تواند باشد، مرتکب قتلی می شود که ارتکاب آن طبق آیه 32 سوره مبارکه مائده مثل آن است که همه مردم را کشته است و طبق آیه 93 سوره مبارکه نساء موجب جهنم ابدی و خشم خداوند است.

خدای سبحان آنچه را که برهم زننده یک نظام است تحریم کرده و برای آن عقوبت و احکامی تند، سنگین و شاق همچون قصاص قرار داده است. مواردی مانند قتل از این باب به شمار می آید. از آنجا که یکی از احکام کیفری با نام قصاص همچون دیگر احکام الهی مانند احکام خانواده، احکام عبادی، اجتماعی، اقتصادی و حتی احکام خوراکی ها مورد اهمیت است؛ اما امروزه شاهد این هستیم که قضاوت های نابه جا و یا ناصحیح در بعضی موارد حق را پایمال و جلوه ناخوشایندی از آن به تصویر می کشد و از آنجا که عدل به معنای معادل و از سنخ تشریع است و نه تکوین، سقوط عدل نیز به صورت معاوضه و تبدیل است و نه مجانی و این در حالی است که در آخرت از انسان مجرم و متهم، معادل عذاب اخروی، نظیر مالی که به عنوان فدیه برای دفع عذاب پرداخت می شود، پذیرفتنی نیست و لذا معادل و جایگزینی در برابر عذاب اخروی نتوان یافت تا خود را از آن بری کند و در آخرت کیفر جهنم دارد.

از طرفی طبق آیات قرآن و احادیث فراوان از جمله حدیث خصال النساء، خویشتنداری(1) جنسی یعنی حیا و عفت زنان و همچنین مردان در برابر نامحرم در اسلام واجب است تا دختران و پسران به راحتی تسلیم آماج شهوات و هوس ها نشوند و از این طریق زمینه سوء استفاده اجانب از لطافت و زیبایی زنان و محبت و اقتدار مردان، کاملاً از بین برود. در کنار این قانون مهم و اساسی در احکام روابط زن و مرد، قوانین ریز و درشت بسیاری در فقه شیعه برای تعیین جایگاه زن و شوهر در خانواده و زن و مرد در جامعه وجود دارد که موجب پذیرش نقش های متمایز و به کارگیری صحیح توانمندی های زنانه و مردانه و در نهایت احساس ارزشمندی آنان می شود.

علی رغم این قوانین متعالی، در فضای مجازی و به تبع آن در بین گروه های مختلف سنی و اقشار گوناگون جامعه، به مسائلی مانند روابط آزاد میان دختر و پسر و ازدواج در سنین بالاتر، ارزش و اصالت داده می شود و دختران بی پروا در مواجهه با نامحرم، دخترانی به روز و روشنفکر جلوه داده می شوند؛ از طرفی در همین فضا که امروزه محل تلاقی فرهنگ ها و تولید فتنه ها و حوادث گوناگون است، مدیریت مرد و اقتدار پدر مورد خدشه واقع می شود، در حالی که فطرت مرد بر همین اقتدار استوار است.

اتخاذ نقش ها و موقعیت های یکسان سبب تجلی افسردگی، عدم تعادل شخصیتی در رفتارهای خانوادگی و زمینه های تخاصم میان زن و مرد می شود؛ پیامد این افسردگی های درونی بروز رفتارهای همراه با خشونت، کاهش تاب آوری و رضاینمندی خواهد بود و از همین روست که تضعیف جایگاه نظارتی و هدایتی پدر، به افزایش عصیانگری و میل به رها بودن فرزند در نوجوانی می انجامد. تحقیقات انجام شده بین سنین 11 تا 17 ساله، نشان می دهد 96 درصد نوجوانانی که دچار خطاهای بزرگ و گاه خطرناک می شدند، تحت تأثیر مشکلات ناشی از رفتارهای آسیب زننده گوناگون والدین با یکدیگر بوده است که محرومیت از پدر(فیزیکی یا روحی) پنج برابر افراد محروم از مادر است.(2)

بنابراین، راهکار مهم و بنیادین دراین باره بازیابی نقش های زنانه و مردانه در ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی با راهیابی دین در تمام صحنه های حیات بشری و کشف و ارائه معادل های آن توسط مردم و مسئولان اقدام کرد؛ انقلاب اسلامی که خود داعیه دار انقلاب فرهنگی و ارائه نگاهی نو به رابطه دین داری و حیات اجتماعی است، با تشکیل نظام اسلامی، به تمرینی چهل ساله برای اداره جامعه، مبتنی بر احکام اسلام، پرداخته است که نتیجه آن جامعه ای با بالاترین ضریب امنیت در میان کشورهاست که یک حادثه ای این چنین(حادثه ای همچون رومیناها)، می تواند مدت ها متفکران و دلسوزان را به تلاطم و یافتن راهی برای جلوگیری از چنین حوادثی وادار کند.

با توجه به بیانات رهبر معظم انقلاب در سی و یکمین سالگرد ارتحال امام خمینی(ره) درباره تحول خواهی و تحول انگیزی که از برجسته ترین خصوصیات حضرت امام(ره) نیز بوده است و به معنای گرایش مستمر به بهتر شدن و اجتناب از تحجر است؛ دو مقوله مهم را در این راستا می توان دریافت: اول اینکه تحول در نگاه به نسل جوان و اعتماد به آن ها باید رقم بخورد و دوم اینکه بنا به فرموده رهبری «در زمینه مسائل خانواده به معنای واقعی کلمه باید تحول ایجاد کنیم.»(3) زیرا پیشرفت و پسرفت جوامع، وابسته به اراده و عملکرد انسان هاست. به خوبی مشهود است که تحول در این دو عرصه به معنای اجرای کامل قوانین اسلامی در جامعه چه به لحاظ ساختار و چه به لحاظ محتواست؛ که فقدان آن در این حادثه کاملا خودنمایی می کند.

حال سؤال اساسی اینجاست که یک پدر بعد از اینکه به خود جرئت داد و هویت زنانه فرزندش را نادیده گرفت و مرتکب قتل فرزندش شد؛ آیا صحیح است که بدون اشد مجازات تنها به دادن دیه اکتفا کرد و او را رها کرد؟ نظر اسلام در این باره چیست؟ جبران تحقیر تاریخی زن در گرو کدام امر است؟ پذیرش انتخاب او و یا قتل او به خاطر نافرمانی از سخن پدر؟

یکی از مسائل در خانواده حکم قصاص یا عدم آن در جایی است که پدری مرتکب قتل فرزندش می شود، بنابرنظر مشهور فقیهان امامیه یکی از شرایط قصاص این است که قاتل ، پدر یا جد پدری مقتول نباشد و دلیل آنان روایات و اجماع است و این در حالی است که قرآن کریم معیار وجود حق قصاص را قصد و عمد قرار داده است. از این رو آیاتی بر اصل حرمت آدم كشی و قتل نفس محترم دلالت دارد؛ مانند:

1- «وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ»(آیه 33/ سوره اسراء)، كه نهی وارد در آن ظهور در حرمت دارد. حرمت آدم كشی در آیه 40 سوری مبارکه شوری «وَجَزَاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُهَا...» نیز تحت عنوان كلی و مطلق «سیّئه» كه از بارزترین مصادیق آن همان قتل نفس است بازگو شده است. بنابراین كسی را كه خون و جان وی محترم است جز بر اساس حق، مانند اجرای حد الهی، نمی توان كشت.

2- آیاتی كه گذشته از دلالت بر اصل حرام بودن قتل نفس، در تشدید آن می گوید: كشتن یک انسان بی گناه كه نه كسی را كشته و نه در زمین فسادی كرده، مانند كشتن همه انسان های بی گناه است: «مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا»(آیه 32/ سوره مائده)؛ این تشبیه یا در خصوص گناه است؛ به این بیان كه گناه آن قاتل چنان است كه همه انسان ها را كشته باشد، یا نظر به اخلال قاتل در نظم اجتماع دارد، كه در پی این قتل دیگران به دشمنی با او برمی خیزند، یا به این لحاظ است كه ممكن است جامعه را دچار آشفتگی و ناامنی و سدشكنی كند، به گونه ای كه كوچک ترین بهانه ای به ریختن خون بی گناه بین آن ها نباشد.(4)

همچنین راز الزامی بودن قصاص برای یک طرف و ترخیصی بودن آن برای طرف دیگر این است كه قصاص از سویی حق است، نه حد، و از همین ‏رو مجنی‏ علیه یا ولی دم می تواند و پسندیده است حق خود را عفو كند «فَمَن عُفِی لَهُ مِن أخیهِ شی‏ءٌ فَاتِّباعٌ بِالمَعروفِ وأداءٌ إلَیهِ بِإحسان»(آیه 178/ سوره بقره)؛ لیكن از سویی دیگر حكم است و از سوی سوم مقدمات استیفای حق و مقدمات اجرای حكم مطرح است، از این‏رو هم مسئول امور قضا در حكومت اسلامی مكلف است تا تحقیق و بررسی كند و هم جامعه اسلامی در تأمین شهود و امارات موظف هستند و هم جانی مكلف است كه خود را تسلیم كرده و زمینه استیفای حق ولی دم یا مجنی علیه را فراهم كند.(5)

و نکته مهم که آیت الله جوادی آملی به آن اشاره می کنند و قابل تأمل است؛ ایشان می فرمایند «دین كه بخواهد مردم را اداره و بر جامعه حكومت كند چنانچه برای آدم كشی هیچ حكم الزامی و كیفری نداشته باشد و جز عفو، قانونی نیاورد ماندگار نخواهد بود.»(6)

در ادامه به نظر می رسد، نیاز به بازاندیشی فقهی در جایی است که حتی در خانواده بررسی شود آیا پدری که مرتکب قتل فرزند خود شده؛ به عمد این امر رخ داده یا به صورت غیر عمد بوده و در جایی که با تدارک و نقشه قبلی پدری به طور فجیع و در خواب(با ابزار داس)؛ فرزند خود را به قتل می رساند؛ آیا باز جای تأمل نیست که چنین پدری عمداً مرتکب جنایت می شود و غیرت دینی نام صحیحی برای این کار شنیع و غیر انسانی نیست.

و اگر بگوییم پدری به قصد تأدیب بدنی فرزند و صرفاً حین تأدیب مرتکب قتل شود (و نه با نقشه قبلی و آماده کردن ابزار قتل)؛ در حقیقت قتلی غیر عمد رخ داده و بزرگترین قصاص پدر همان رنج از دست دادن فرزند و فراغ اوست که قطعا راضی به کشتن پاره تن خود نبوده است و همان غصه او را بس است.

و در آخر چه خوب بود اگر دختران را در جامعه دینی به هم کلام شدن با پدر و برادر و روابط عاطفی غلیظ با ایشان تشویق می کردیم و باب خواستگاری ها را باز می کردیم تا با این کار فرصت حرف زدن و انتخاب صحیح و رسیدن به رشد و بلوغ فکری فرزندمان کمک می کردیم و لذا زمانی که امر خواستگاری زیر نظر والدین و خانواده صورت گیرد، قطعا خطاهای دیگر از قبیل دوست یابی نابجا و سرخود کمتر رخ خواهد داد.

پی نوشت:

1- خیار خصال النساء شرار خصال الرجال: الزهو و الجبن و البخل، فاذا كانت المراة مزهوة لم تمكن من نفسها، و اذا كانت بخیلة حفظت مالها و مال بعلها، و اذا كانت جباتة فرقت من كل شیء یعرض لها؛(نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، ص400، حكمت 234. در برخی نسخه ها شماره این حدیث از 220 تا 234 متفاوت است). 2- ر.ک: بستان، حسین، اسلام و جامعه شناسی خانواده، مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه، 1383، ص100. 3- بیانات رهبری http://farsi.khamenei.ir/؛ 14/3/99. 4- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج9، ص157. 5- همان، تسنیم، ج9، ص165. 6- تسنیم، ج9، ص174.