هدر رفت اعتبارات «بلاعوض» آبیاری تحت فشار در قوانین بودجه سالیانه

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی وزارت نیرو (پاون)، قوانین بودجه سالیانه کشور در طول سال و دهه های گذشته کمک های بلاعوض فراوانی را با هدف توسعه آبیاری نوین در اختیار کشاورزان و بهره برداران اراضی کشاورزی قرار داده است؛ کمک هایی که به نظر بسیاری از متخصصان نه تنها به کاهش مصرف آب کمکی نکرده، بلکه در بسیاری از موارد به افزایش مصرف آب منجر شده است. بر اساس آمار و اطلاعات موجود تنها در دولت سیزدهم و تا پایان سال 1401، اعتباری بالغ بر هزار و 600 میلیارد تومان با هدف توسعه آبیاری نوین در اراضی کشاورزی هزینه شده است؛ مبلغ بسیار زیاد و قابل توجهی که عمدتاً صرف اقداماتی مانند نصب و راه اندازی سیستم های آبیاری بارانی می شود و علاوه بر فراهم کردن امکان تبخیر بخش زیادی از منابع آب، همچنین به توسعه خارج از ظرفیت اراضی زیر کشت کمک می کند. در رابطه با تسهیلات بلاعوض دولت سیزدهم برای توسعه سیستم های آبیاری نوین در روز یکشنبه مورخ 28 اسفندماه 1401، فریبرز عباسی، مشاور وزیر جهاد کشاورزی و مجری طرح توسعه سامانه های نوین آبیاری به رسانه ها گفت: دولت سیزدهم برای استفاده بهینه از آب در بخش کشاورزی یک هزار و 600 میلیارد تومان کمک بلاعوض برای اجرای طرح های آبیاری نوین اختصاص داده است. وی در این باره افزود: دولت برای اجرای طرح های آبیاری نوین از 19تا 60 میلیون تومان کمک بلاعوض بسته به نوع سامانه پرداخت می کند و از 8.5 میلیون هکتار اراضی آبی موجود در کشور حدود 2.6 میلیون هکتار معادل 35 درصد به سامانه های نوین آبیاری تجهیز شده است؛ که بیشترین سهم اجرای این طرح ها در استان های خراسان رضوی، فارس، اصفهان و کرمان اجرا شده است. نکته جالب در مورد 35 درصد اراضی کشاورزی کشور که تا کنون به سیستم آبیاری نوین مجهز شده اند این است که در طول سال های اجرای این عملیات دولت چیزی حدود 85 درصد کل هزینه های اجرای این طرح ها را متقبل شده است و بهره برداران اراضی کشاورزی تنها 15 درصد از هزینه را پرداخت کرده اند. در حالی که یکی از سیاست های اصلی دولت ها برای توسعه سیستم های آبیاری نوین کاهش مصرف آب و افزایش بازدهی محصولات کشاورزی بوده است، اما بسیاری از متخصصان علوم آب عقیده دارند، این اقدامات گسترده و هزینه های سنگین حداقل به کاهش مصرف آب و حفظ ذخایر زیرزمینی آب کمکی نکرده است. به طور نمونه سازمان فائو در کتابی تحت عنوان "آیا فناوی بهبود یافته آبیاری باعث صرفه جویی آب می شود؟ " که در سال 2017 منتشر شد به موضوع توسعه آبیاری های نوین و نقش آن در میزان مصرف آب پرداخت. در این کتاب که متخصصان علوم آب در آن اظهارنظر کرده اند، نتیجه گیری این است که سیستم های نوین آبیاری در اغلب موارد به افزایش مصرف آب منجر شده است و در عمل نقش مثبتی در صرفه جویی واقعی مصرف آب در سطح حوضه های آبریز نداشته اند! در ادامه در این کتاب اینگونه آمده است که «متاسفانه باور کاهش مصرف واقعی آب کشاورزی ناشی از کاربرد سامانه های تحت فشار، فقدان نگاه جامع در این خصوص و نبود فرایند پایش و نظارت کافی بعضا منجر به توسعه سطح اراضی کشت آبی و متعاقباً برداشت بیشتر آب به خصوص از منابع آب زیرزمینی شده است".» نویسندگان این کتاب در تکمیل مطالعات خود اینگونه عنوان می کنند که در هر گونه اقدام توسعه ای در بخش کشاورزی اعم از توسعه سیستم های آبیاری نوین و افزایش بازدهی باید موضوع حسابداری آب به دقت مد نظر قرار گیرد. به این معنی که در طرح های توسعه ای باید تغییرات مصرف آب و اثرات بر جریان های بازگشتی در کنار ارتباط میان افزایش بازدهی زمین های زراعی با تغییرات در مصرف واقعی آب گیاه محاسبه شود. مستند به این اطلاعات به نظر می رسد خطای بزرگی که هم اینک در محاسبات مدیران اجرایی کشور ما وجود دارد، این است که تصور می کنند اگر با سیستم های آبیاری نوین میزان پمپاژ آب و آب تزریق شده به گیاهان را کاهش دهند، در نتیجه میزان آب واقعی مصرف شده را نیز کاهش داده اند. این در حالی است که مطالعات دانشگاهی پیرامون میزان مصرف آب در یکی از حوضه های آبریز کشور چین نشان داده است به رغم تلاش مدیران اجرایی و کشاورزان برای توسعه سیستم های نوین آبیاری در 50 سال گذشته و نیز روند کاهی حجم آب پمپاژ شده از اواسط سال 1970 به این سو، همچنان روند افت آب های زیر زمینی با نرخ ثابتی ادامه داشته است. اتفاق قابل تأملی که پژوهشگران عقیده دارند به دلیل توسعه سیستم های نوین آبیاری بخش قابل توجهی از آب برداشت شده به واسطه فرایند تبخیر از دسترس خارج می شود و لذا نه تنها این آب مورد استفاده گیاه قرار نمی گیرد، بلکه وارد فرایند جریان های بازگشتی و تغذیه سفره های آب زیرزمینی نیز نمی شود. اگرچه پژوهش های صورت گرفته به موارد مورد اشاره محدود نیست و بسیاری از متخصصان در ایران و جهان بر خطای محاسباتی در فرایند توسعه سیستم های نوین آبیاری تأکید دارند، اما از قرار معلوم این روندها همچنان در کشور استمرار دارد. واقعیتی که نتیجه کمک های بلاعوض هزاران میلیاردی به توسعه سیستم های نوین آبیاری در بخش کشاورزی آن هم بدون لحاظ کردن واقعیت هایی، چون حسابداری واقعی آب است.