تحول از تجربه مشترک به زیست مشترک

احمد شاکری؛ نویسنده و منتقد حوزه ادبیات پایداری یادداشتی انتقادی درباره کتاب نیستان دی ، نوشته حسین زحمتکش زنجانی نوشته است که در ادامه آن را از نظر می گذرانید..

مراد از نمایش محتوا، حرکت بخشیدن به مخاطب همسان و هم شانه با شخصیت داستانی است؛ به نحوی که بتواند تجربه مشترکی را با شخصیت داشته و با او در تمامی خطورات و افکار و احساساتش یگانه شود و از مجرای یگانگی به «من» دیگری ارتقا یابد..

بنابراین، بیان محتوای «مکتب شهید قاسم سلیمانی» در قالب داستانی، زمانی ممکن خواهد بود که داستان بتواند به واسطه تقریب مخاطبان با این شخصیت، این تجربه مشترک را که به «زیست مشترک» می انجامد، محقق سازد..

3. اقسام پیش گفته درباره نوع شخصیت های انتخابی برای روایت داستانی لزوماً انتخاب اصلی نویسنده نیستند..

چنانکه «نیستان دی» نیز در روایت خود از سردار سلیمانی، شخصیت محوری خود را نه حاج قاسم که جوانی به نام ماهان انتخاب کرده است؛ جوانی که نه تنها در سلک کسانی چون حاج قاسم نیست، بلکه اساساً با این مشی و مرام مخالفت دارد..

انتخاب چنین شخصیتی که روشی معمول در ادبیات روایی است، احیاناً به این خاطر صورت گرفته است که داستان بتواند در حرکت ابتدایی خود به سمت محتوای نهایی که همان همدلی با حاج قاسم است، طیف گسترده تری از مخاطبان را همراه سازد..

زیرا گمان می رود اگر ماهان شخصیت علاقه مند به حاج قاسم بود، مخاطبانی که در این مرتبه قرار نداشتند، از همان آغاز با ماهان همراه نمی شدند و در نتیجه نمایش نهایی نیز محقق نمی شد. اما داستان تلاش دارد با استفاده از این انتخاب، افراد مخالف را نیز در گردونه حرکت خود وارد کند و به تعبیری مخالفان نه تنها نماینده ای در داستان داشته باشند، بلکه شخصیت اصلی داستان، نماینده فکری و احساسی آنها باشد..

اما انتخاب ماهان چه کارکردی در «نیستان دی» دارد؟.

پیش از این گفته شد که در تاریخ ادبیات دفاع مقدس از این تکنیک استفاده شده است..

خصوصاً در مستندهای داستانی یا زندگی نامه های داستانی این تکنیک وجود داشته است که محوریت داستان با یک ناظر است..

ناظر کسی است که به دنبال حقیقت بوده و به واسطه موقعیتی با شهید یا زندگی او مواجه می شود و در نهایت دچار تغییر یا تحول می شود. در این داستان نیز آقای زحمتکش زنجانی به جای آنکه مستقیماً حاج قاسم و زندگی و شهادت او را محور روایت قرار دهد، جوانِ به بن بست رسیده ای را محور قرار داده تا با این شهید مواجه شود..

به تعبیری این تکنیک را می توان درباره پیامبر اکرم (صلوات الله علیه) و معصومین نیز به کار برد و شاهد امروزی یا تاریخی را انتخاب کرده و او را به عنوان راوی، درگیر موضوعات تاریخی نمود..

در نهایت نیز قضاوت یا تغییر این شاهد، پیام داستان را منتقل کند..

اما چنین روشی باید به دو سوال مهم پاسخ دهد..

پاسخ اول این است که چگونه این شخصیت محوری -در داستان مورد بحث، ماهان- تغییر می کند و دیگر اینکه مسیر این تغییر چگونه تدارک دیده شده است؟.

به این معنی که شخصیت شاهد که اتفاقاً به عنوان شخصیت اصلی داستان در نظر گرفته شده، با روایت مستمر یا با روایت های بریده بریده شخصیت محوری مواجه می شود و بر اثر این روایت تأثیر می گیرد. این بدین معنی است که ماهان تحت تأثیر روایتی که از شخصیت حاج قاسم سلیمانی مطالعه کرده یا با آن مواجه شده، تغییر کرده و این تغییر به صورت بالواسطه به مخاطب نیز منتقل می شود. روشن است که مخاطب می توانست مستقیماً خاطرات و زندگی شهید سلیمانی یا داستانی با محوریت این شهید را مطالعه کند، اما در این شیوه مخاطب در حقیقت از تأثیر شخصیتی دیگر از شهید سلیمانی متأثر می شود. پس در این شیوه نیازمند روایت ها یا خرده روایت ها هستیم..

رمان «نیستان دی»، این موضوع را با طرح یک «نمایشنامه» همراه می کند. نامزد ماهان یعنی شهناز نمایشنامه ای را به ماهان می دهد و از او می خواهد نقش حاج قاسم را در این نمایش بازی کند..

شهناز به خاطر شرط بندی با دوستانش پای این قول و قرار مده است و روشن است که ماهان نیز ناگزیر به این انتخاب است؛ چون به شهناز علاقمند است و نمی خواهد او را از دست بدهد..

پس در انتخاب «نیستان دی» اولاً با روایتی مواجه هستیم و ثانیاً با روایتی از جنس نمایشنامه مواجه هستیم..

روشن است که نویسنده نمی توانسته یا نمی خواسته زندگی نامه شهید سلیمانی را از سوی شهناز به ماهان بدهد و او را ملزم به مطالعه آن کند..

لذا نویسنده پای نمایشنامه را به داستان باز کرده است تا ماهان بتواند اولاً نمایشنامه را بخواند و ثانیاً تلاش کند خود را آماده بازی کردن در این نمایش کند..

البته می دانیم نحوه و شدت مواجهه کسی که نمایشنامه ای را برای بازی کردن در یکی از نقش های آن می خواند، با نحوه و شدت مواجهه کسی که داستانی را می خواند و شخصیت آن را دنبال می کند، متفاوت است..

مقوله ای که در اینجا با آن مواجه خواهیم بود، سازگاری ها و ناسازگاری های انواع ادبی با هم هستند..

هر نوع ادبی و روایی اقتضائاتی دارد که با دیگر نوع ادبی متفاوت است..

به عنوان مثال به کارگیری شعر در میان داستان نوعاً ریتم داستان را به هم می زند و سازوکار مواجهه خواننده با متن را تغییر می دهد. این خصوصیت در قیاس میان نمایشنامه و داستان بسیار جدی تر است..

زیرا نمایشنامه اساساً متنی ناقص است که صرفاً برای اجرا بر روی صحنه نوشته می شود. در حقیقت نمایشنامه ها تنها مخاطبان خاصی جهت انتشار دارند؛ یعنی کسانی که اهل نمایش بوده و به این هنر علاقه مندند. لذا مخاطبان عام با خواندن نمایشنامه قانع نمی شوند و آن را بر داستان ترجیح نمی دهند..

سوال این است زمانی که ماهان نمایشنامه حاج قاسم را می خواند، نویسنده «نیستان دی» نمایش را برای مخاطب ترسیم می کند یا صرفاً نمایشنامه را در میان داستان وارد ساخته است؟.

یعنی این نمایش در کارکرد ناقص و وابسته خود نمی تواند بر مخاطب داستان تأثیر بگذارد، زیرا نیازمند اجرا است..

احیاناً این نمایشنامه بر ماهان نیز نمی تواند تأثیر کاملی داشته باشد..

تنها در یک فرض، نمایشنامه مربوط به حاج قاسم می تواند شخصیت اصلی این رمان یعنی ماهان را تحت تأثیر قرار دهد و آن زمانی است که این نمایش برای اجرا وارد عمل و زیست ماهان شود..

به عنوان مثال اگر قرار باشد بازیگری نقش یک معتاد را در نمایشی بازی کند، باید آنقدر به این طیف نزدیک شود تا بتواند احساسات و عواطف و رنج ها و دردهای آنها را حس کرده و آن را در نقش خود ظاهر کند..

حال اگر ماهان آن قدر ناگزیر بود برای نمایش قصه حاج قاسم به کاراکتر این شهید نزدیک شود که او را درک کند و این نزدیکی او را به حقیقت این شهید می رساند، کار می توانست موفق باشد..

اما «نیستان دی» موفق به این کار نشده است..

چرا که در طول روایت مخاطب شاهد «خواندن» نمایشنامه است، نه «بازی کردن» یا «زیست» نمایشنامه. 5. نکته دیگری که در چنین انتقالی به معنای عمل شهید اهمیت دارد، چگونگی انتقال ماهان به زیست این شهید است..

در داستان «نیستان دی» ماهان از سویی به شهناز علاقه مند است و از سوی دیگر مرید شاه بابا شده است؛ به نحوی که هر سخنی از شاه بابا را می پذیرد. داستان در این انتخاب ها کار دشواری پیش رو دارد..

چراکه نخست باید عشق به شهناز را نمایشی کند..

دیگر آنکه با نمایش اسباب لازم عشق و ارادت به شاه بابا را نمایشی کند و سپس عبور از این دو و رسیدن به حاج قاسم را نمایشی کند..

این در حالی است که داستان در هر دو عشق زمینی پیش گفته قادر به نمایشی کردن مضمون خود نشده است..

ماهان در اولین دیدار با شاه بابا و بدون مقدمات لازم خود را مرید شاه بابا می شمارد. این در حالی است که مخاطب اساساً با ماهان در این ارادت همراه نیست..

دلیل روشن این عدم همراهی به تعبیری شارلاتان بودن شاه باباست. شاه بابا برای فریب ماهان قرص های روان گردان به او می دهد و ماهان قرص ها را مصرف می کند. اما جالب این است که نسبت به عرفان جعلی شاه بابا مشکوک هم نمی شود و برای بار دیگری باز هم از او قرص های روان گردان می گیرد. به بیانی دیگر انتخاب شخصیت های منفی ضعیف و کلیشه ای، یکی از ابتلائات تکراری ادبیات انقلاب و دفاع مقدس است..

تاکنون در این باره که ادبیات انقلاب چالش هایی برای پرداخت قهرمانهای خود داشته، سخن گفته شده است..

اما واقعیت دوم و روی دیگر سکه آن است که ادبیات انقلاب در ترسیم «دشمن» یا «ضدقهرمان» های خود نیز نتوانسته از آنها شخصیت های عمیقی بیافریند؛ چنان شخصیتی که حتی برای لحظاتی بتواند مخاطب را نیز همانند ماهان فریب دهد و گمان کند شاه بابا واقعاً اصل صفای دل و کرامت است..

6. نکته دیگری که از جمله دشواری های روایت از زیست شهدای والامقام است، روایت از امر قدسی (غیبی) است..

نمایشنامه ای که ماهان باید آن را مرور و تمرین و در نهایت اجرا کند، به عالم برزخ می پردازد؛ جایی که فرشتگان با یکدیگر سخن می گویند و شهدا منتظر آمدن یاران خود هستند..

«نیستان دی» با فرشتگان و عالمی که در آن حضور دارند، همانند انسان ها مواجه شده است..

در مجموع، «نیستان دی» را باید تجربه ای متفاوت در روایت از شهید سلیمانی دانست..

گرچه برخی کتاب های دیگر از جمله «احتناک» نوشته آقای تقی شجاعی نیز تلاش کرده با مراجعه به عالم فرشته ها و جنیان، زندگی و مجاهدت های حاج قاسم سلیمانی را روایت کند..

آنچه می تواند این تلاش ها را معنی دار کرده، روند رو به رشدی برای روایت از شخصیت های قدسی تدارک بیند، ورود عالمانه و شجاعانه حوزه نقد است..

طبعاً قضاوت مخاطب عام در این باره نمی تواند محل رجوع و اتکا باشد..

چه بسا رونق برخی آثار داستانی و غیرداستانی در موضوعات اینچنینی و اقبال مخاطبان از برخی از این آثار، حقیقت را بر نویسندگان، متولیان نشر و البته مخاطبان، پنهان خواهد ساخت..