میراثی که در خطر ماند!

نقالی یکی از هنرهای نمایشی ایران است که از دیرباز در این مرز و بوم اجرا می شده، اما گرد فراموشی و بی توجهی بر چهره این هنر ایرانی موجب شد که در فهرست جهانی میراث در خطر یونسکو ثبت شود؛ اقدامی که به نظر می رسد دردی از وضعیت نقالی دوا نکرده و در سال های پس از ثبت هم این میراث در انزوا قرار دارد..

مریم نعمت طاووسی - مسوول تهیه و ثبت پرونده جهانی نقالی در گفت وگو با ایران اکونومیست، درباره وضعیت نقالی پس از ثبت جهانی، اظهار کرد: تا آنجا که می دانم نقالی تنها میراث ناملموس ایران بوده که در فهرست میراث جهانی در خطر ثبت شده است..

میراث در خطر میراثی است که ممکن است به دلایل مختلف، دیگر آن را نداشته باشیم..

حال به این دلیل که حاملان این میراث در خطر در معرض انقراض قرار گرفته اند و شاگردی ندارند که مهارت و دانش خود را در اختیارشان قرار دهند و یا به هر دلیلی، جامعه مخاطب خود را از دست داده اند..

امروز اساتیدی در این حوزه داریم که حمایتی از آن ها نمی شود..

  به تعهدات پرونده جهانی نقالی عمل نشده است او ادامه داد: وقتی پرونده ای ثبت جهانی می شود باید ببینیم که توقعات از آن چیست..

در پرونده جهانی نقالی در یونسکو یک سری برنامه ها تدوین شده که دولت متعهد شده بود این برنامه ها را اجرایی کند..

یکی از این برنامه ها مستندسازی و مستندنگاری نقل های موجود بود..

نقالی بیشتر یک هنر شفاهی است بنابراین هرآن چه مجلس نقل است باید به شکل صوتی و تصویری و یا در قالب کتاب گردآوری شود..

همچنین شناسایی نقال ها، به این معنا که زندگی و آثار تمام نقال هایی که الان در کنار ما هستند، باید ثبت شود؛ چرا که اگر نقالان را از دست بدهیم نقل ها نیز از بین می رود..

در این زمینه هر استانی می تواند این اقدام را به صورت مستقل انجام دهد..

تا جایی که می دانم در استان زنجان فردی از روی علاقه این کارها را انجام داده و کتابش هم چاپ شده است..

نعمت طاووسی گفت: اجرای این برنامه ها برعهده دولت بوده و باید آن را طی مراحلی انجام می داد، اما تا جایی که در جریان هستم، هیچ یک از این برنامه ها انجام نشده است مگر تلاش هایی که گروه های مستقل در این زمینه انجام دادند و می دانم که در این مدت بنیاد فردوسی کلاس های تربیت نقال داشته و نقالانی را تربیت کرده، هرچند به تعداد اندک، که تعداد دختران هم از پسران بیشتر بوده است..

  متولی مردم هستند اما آگاهی ندارند مسوول تهیه و ثبت پرونده جهانی نقالی با بیان این که متولی اصلی میراث ناملموس، مردم و جامعه ای هستند که آن را به عنوان هویت خودشان تعریف می کنند، افزود: اما به شرط آن که به مردم نسبت به میراثی که دارند، آگاهی داده شود..

وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی یکی از متولیان پرونده ثبت جهانی نقالی است و در پرونده آن آمده که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، وزارت آموزش عالی کشور، وزارت آموزش و پرورش و وزارت فرهنگ و ارشاد همگی برای پیاده کردن برنامه هایی که در این پرونده پیشنهاد شده است، مسوولیت دارند و باید با همکاری هم این برنامه ها را پیش ببرند..

او اضافه کرد: به دلایل واضح و مبرهن که اصلی ترین آن مسأله اقتصادی است و البته بی مهری که در این زمینه وجود داشته، آن برنامه ها اجرا نشده است، اما بعضی از انجمن های مردم نهاد بر حسب علاقه تعدادی نقال تربیت کردند که برخی از آن ها اقبال داشتند، اما واقعیت این است که در این زمینه خیلی کم کار شده است..

اگر اقدامی هم شده بر اساس علاقه یک سری افراد بوده است..

در مسائل فرهنگی بیشتر باید هزینه شود و برگشت سرمایه آن معنوی است، نه مادی، ولی کمتر هزینه می شود..

اگر دید اقتصادی کنار گذاشته شود، شاید قدر میراث ملموس و ناملموس ما در این کشور بیشتر دانسته شود..

نقالی نیز مانند تمام مسائل دیگر فرهنگی است و باید روی آن سرمایه گذاری شود، اما در مسائل فرهنگی سرمایه گذاری باید به شکل معنوی باشد و نه مادی.   کودکان چرا باید شاهنامه دوست داشته باشند؟.

گفت: به طور طبیعی و به دلیل این که رسانه تغییر کرده است، حتی پیوند کتاب و مخاطبان آن و نوع فیلم ها و سریال ها دچار تحول شده است، سلیقه مخاطب نیز تغییر کرده است و برای زنده نگه داشتن نقالی ارتباط بین حاملان این هنر و مخاطب دوباره باید برقرار شود، این موضوع  نیازمند یک سری برنامه ریزی است..

 در این زمینه تحقیقی در وزارت میراث فرهنگی انجام شده است مبنی بر این که چگونه می توان علاقه مندی نسل جوان را درباره نمایش های سنتی، از جمله سیاه بازی یا نقالی دوباره برقرار کرد..

او اضافه کرد: نتیجه آن، یک سری راه های تشویقی بود..

آموزش و آشنا کردن جامعه با این نوع نمایش ها از کودکی تا از همان سن به میراثی که از گذشتگان باقی مانده، افتخار کنند و لازمه آن شناخت است..

وقتی ردپایی از نقالی و نمایش های سنتی در آموزش های مدارس نیست، بچه ها نمی دانند چرا باید شاهنامه دوست داشته باشند..

امروز چه تعداد از بچه های ما قصه های شاهنامه را می شناسند، یا اصلا قصه های عامیانه خودمان را می شناسند که بعد به نقالی و خیمه شب بازی و … علاقه مند شوند؟.

چقدر در کودکی این نمایش ها را دیده اند که در بزرگسالی هم این خاطره و علاقه در آن ها زنده شود؟.

  ایرانی ها نقالی را نمی شناسند این پژوهشگر، نویسنده و عضو هیأت علمی گروه هنرهای سنتی اظهار کرد: برطرف کردن این خلاء به برنامه ریزی نیاز دارد و باید با همکاری دولت انجام شود، اما نکته حائز اهمیت این است که دولت نباید در زمینه های فرهنگی مستقیما دخالت کند، بلکه باید بسترسازی کند..

به ویژه در حوزه میراث ناملموس باید حاملان این میراث را حمایت کند، کاستی ها را رفع کند و اجازه دهد تعامل بین حاملان و جامعه، به شکل طبیعی برقرار شود..

در واقع دولت باید در این حوزه کمک کند، اما دخالت نکند و راه تعامل را باز بگذارد..

این دخالت نکردن خیلی مهم است، یعنی سعی نکند به این حوزه جهت دهد و بگذارد جامعه خودش را پیدا کند، اما متاسفانه این حمایت وجود ندارد و جامعه مخاطب نقالی ، که کل ایران است، نقالی را نمی شناسد..

مگر جمع های کوچک، که این هنر را به شکل جدی تر جزء هویت خودشان می دانند..

نقالی را مدرن نکنید مسوول تهیه و ثبت پرونده جهانی نقالی درباره میزان دخل و تصرف ها در روایت های نقالی و اثر آن بر جایگاه این هنر و میراث ایرانی در یونسکو و در ابعاد جهانی، گفت: میراث ناملموس همواره در حال تعامل با شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زمانه خودش است، اما این تحولات باید به گونه ای باشد که هسته اصلی آن میراث، دستخوش تغییر نشود..

نقالی یک هنر شفاهی بوده و هست و می تواند مانند هنرهای دیگر دچار تغییر و دخل و تصرف شود..

از این رو ثبت داستان های نقالی در قالب طومارهای نقالی اتفاق افتاده که تعدادی از آن ها هم چاپ شده است..

در واقع این طومارها برای مرشدان نقالی بوده که آن ها را ثبت کرده اند..

حال، در برخورد مدرن داستان های جدیدی برای نقالی انتخاب می کنند که این دیگر نقالی سنتی نیست..

 برای مثال اگر با گیتار جاز نقالی کنند آن نقالی دیگر به عنوان یک هنر سنتی شناخته نمی شود و اصالت خودش را از دست می دهد..

به دلیل این که کانونی که نقالی را اجرا می کند، از دست رفته است..

او اضافه کرد: با این حال این تغییرات رخ می دهد، اما جامعه مخاطب از آن استقبال نمی کند و برای همین است که باید نمونه های کهن آن را نگه دارند..

نقالی هنر زنده است، باید جایی باشد که با حمایت دولت نقالی هایی را ببینیم که به شکل و شیوه های اصیلش اجرا می شود و ارتباطش را با نقطه آغازین قطع نکرده است، اما در این زمینه هم اقدامی انجام انجام نشده است..

برای مثال در هند و چین برای تئاتر نو تماشاخانه هایی وجود دارد که در چند نوبت از سال، نمایش را به همان شکل سنتی اجرا می کنند و توریست برای تماشای این نمایش ها برنامه ریزی می کند..

ما هم اگر می خواهیم نقالی از بین نرود باید برای مرشدهای قدیمی اجراهای ثابتی در طول سال بگذاریم و اطلاع رسانی کنیم که مردم ببینند و این نوع نمایش از یادشان نرود..

درست است که فیلم هایی از نقالی این مرشدان وجود دارد، اما اجرای زنده چیز دیگری است..

  به اعتقاد این پژوهشگر، نقالی و دیگر نمایش های سنتی به رونق گردشگری هم می تواند کمک کند، اما به شرطی که اصالت آن را از بین نبریم و دخل و تصرف در روایت های نقالی مداخله گرانه نباشد..

  نقالی با پرده خوانی یکی نیست مسوول تهیه و ثبت پرونده جهانی نقالی در ادامه به تفاوت نقالی و پرده خوانی اشاره کرد و گفت: در پرونده جهانی نقالی، پرده خوانی از نظر تاریخی ذیل نقالی قرار دارد..

نقالی نوعی نمایش سنتی است، با یک اجرای تک نفره و با قصه ای از دوران صفوی تا جایی که شواهد نشان می دهد..

این نقل ها گاهی با پرده های نقاشی شده اجرا می شوند، اما در نقالی خودِ نقال و عصایی که دارد، حرکات بدنی او و هنر بازیگری اش در مرکز اجرا و توجه قرار می گیرد..

حال آن که در پرده خوانی پرده به واسطه مجالس بی شماری که بر آن نقش زده شده، در مرکز توجه قرار می گیرد..

  او ادامه داد: از طرفی نقالی به شکل عام بدون پرده می تواند اجرا شود..

اشتباهی که وجود دارد و در تلویزیون و برنامه های رسانه ای چه داخل ایران و چه خارج از ایران به آن دامن می زند، این است که نشان می دهند نقال از روی پرده نقل می کند و همیشه پرده ای پشت نقال است..

در حالی که این اشتباه است، این نه نقالی است و نه پرده خوانی. نقال اصلا به پرده نیازی ندارد و این پرده خوان است که به پرده نیاز دارد، چون در قصه خود به مجلس های پرده اشاره می کند و از مجلسی به مجلس دیگر می رود..

متاسفانه رسانه ها نیز در انتقال غلط شکلِ این دو هنر، نقش زیادی دارند..

  نعمت طاووسی همچنین درباره قدمت نقالی بیان کرد:  نقالی از دوران پیش از اسلام و دوران باستان به شکل های گوناگونی وجود داشته است..

در آن زمان خنیاگران یا گوسان هایی بودند که هم در دربار و هم خارج از دربار قصه خوانی می کردند..

البته به شکل امروز نقالی نبوده است، آن ها ساز می زدند و قصه هایشان را به آواز می خواندند و بازیگری می کردند..

همچنین در بسیاری از اشعار ما نیز به نقالی اشاره شده است..

یکی از مواردی که می توان به آن استناد کرد، ماجرای مرگ اسب خسرو پرویز است که هیچ کس جرأت مطرح کردن آن را نداشته و یک نقال با نقالی کردن این خبر را به خسرو پرویز می دهد..