تاب‌آوری فرهنگی؛ کلید یکپارچگی در جنگ‌های هویتی
در جهان امروز که گفتمان‌های سیاسی و اجتماعی گاه به عرصه جنگ‌های هویتی خشونت‌بار تبدیل می‌شوند، تاب‌آوری فرهنگی نه یک انتخاب، که پاسخی حیاتی و ضروری برای حفظ یکپارچگی و غنای جوامع است.
این جنگ‌ها که اغلب ریشه در ترس، جهل و تلاش برای سلطه‌ی یک هویت خاص (قومی، مذهبی، ملی) دارند، با تقویت خطوط گسل هویتی، تنش‌ها را دامن زده و همزیستی مسالمت‌آمیز را تهدید می‌کنند.
ترویج سواد رسانه‌ای برای مقابله با روایت‌های تحریک‌آمیز و اطلاعات نادرست که آتش اختلافات را شعله‌ور می‌سازد، توانمندسازی نهادهای جامعه‌ی مدنی برای ترویج عدالت، شمول و حل منازعات، و نهادینه‌سازی احترام به تنوع به عنوان منبعی از قدرت و نوآوری، نه تهدید بیش از پیش ضرورت یافته است.
در قلب بسیاری از جنگ‌ها و درگیری‌های ویرانگر معاصر، هویت به مثابه محرک اصلی شعله‌ور شدن آتش خشونت ایستاده است. این هویت‌ها - خواه ملی، قومی، مذهبی یا فرهنگی - که ریشه در تاریخ، اسطوره‌ها و تجربیات جمعی دارند، می‌توانند به شدت قدرتمند و احساس‌برانگیز باشند.
تاب‌آوری منفعل نیست؛ مستلزم سرمایه‌گذاری مستمر در آموزش چندفرهنگی، ترویج هنرهای بیانگر هویت‌ها، ایجاد فضاهای امن برای تبادل نظر و تدوین سیاست‌هایی است که از حقوق فرهنگی همه‌ی گروه‌ها حمایت کند.
زمانی که این هویت‌ها احساس تهدید، تحقیر یا نادیده گرفته شدن کنند یا توسط رهبران سیاسی برای اهداف خاصی دستکاری شوند، به راحتی به سلاحی برای ایجاد "ما" در مقابل "آنها" تبدیل می‌گردند. این تقسیم‌بندی دوقطبی چیزی جز بذر نقاق نیست، دشمن‌سازی را تسهیل و توجیه خشونت را ممکن می‌سازد. در این بستر پیچیده و آشوبناک رسانه ها، تاب آوری فرهنگی و سواد رسانه به عنوان سپری حیاتی در برابر سوءاستفاده از هویت و تخریب‌های ناشی از جنگ ظهور می‌کنند.
رسانه‌های جمعی، به ویژه در عصر دیجیتال، نقش منحصربفردی را در شکل‌دهی، تقویت و گاهی تحریف هویت‌های جمعی ایفا می‌کنند. آنها می‌توانند با پخش روایت‌های مثبت، تنوع درون‌گروهی را نشان دهند و گفت‌وگوی بین‌فرهنگی را ترویج کنند.
در جهان امروز متأسفانه، در بسیاری از درگیری‌ها، رسانه‌ها به ابزاری خطرناک برای گسترش نفرت، ترویج کلیشه‌های مخرب و تشدید تفاوت‌ها و تبدیل آنها به بهانه ای برای تفرقه تیدیل می‌شوند. پخش گزینشی اخبار، استفاده از زبان تحریک‌آمیز، تکرار تصاویر خشونت‌بار علیه گروهی خاص و ایجاد روایت‌های قربانی‌سازی یا برتری‌جویی، همگی به عمیق‌تر شدن شکاف‌های هویتی و توجیه اخلاقی خشونت کمک می‌کنند که البته یاد اور میشود اینجاست که ضرورت سواد رسانه‌ای بیش از هر زمان دیگری آشکار میشود.
به چنین هنگامه ای تاب آوری فرهنگی بعنوان ظرفیت یک جامعه یا گروه برای حفظ، احیا و تطبیق عناصر اساسی فرهنگ خود (اعم از ارزش‌ها، آیین‌ها، زبان، هنر، دانش سنتی و حس تعلق) در مواجهه با شوک‌های عمیق مانند جنگ و خشونت سیستماتیک بمیدان می آید.
تاب‌آوری فرهنگی هویت محور ، فراتر از بقای فیزیکی، به حفظ انسجام و روح جمعی و آنچه جامعه را منحصر به فرد می‌سازد، مربوط میشود. جوامعی که از تاب آوری فرهنگی بالایی برخوردارند، حتی در دل ویرانی‌های جنگ، می‌توانند از طریق تداوم آیین‌ها، انتقال داستان‌ها و نمادها به نسل بعد، آموزش زبان مادری و حفظ هنرهای سنتی، حس هویت جمعی و امید را زنده نگه دارند.
نکته مهم دیگر ایناست که در جهان به هم پیوسته امروز، رسانه‌ها نقشی بسیار مهم در تقویت یا تضعیف تاب آوری فرهنگی دارند.
رسانه‌های مستقل و مسئولیت‌پذیر می‌توانند:
* تنوع فرهنگی درون جامعه را به نمایش بگذارند و از انحصار روایت توسط یک صدا جلوگیری کنند.
* دانش سنتی، هنرها و زبان‌های در معرض خطر را ثبت و ترویج کنند.
* فضایی برای بیان تجربیات ، آلام و امیدهای گروه‌های مختلف فراهم آورند و همدلی را تقویت کنند.
* مصادیق همکاری و همزیستی مسالمت‌آمیز بین گروه‌های هویتی مختلف را برجسته سازند.
استفاده هوشمندانه از پلتفرم‌های دیجیتال برای اشتراک‌گذاری میراث فرهنگی، ایجاد شبکه‌های حمایتی فرامرزی و مستندسازی تخریب‌های فرهنگی نیز می‌تواند به طور چشمگیری به تاب آوری فرهنگی هویت محور کمک کند.
دکتر محمدرضا مقدسی که هم اکنون بعنوان مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی مشغول بفعالیت است در ادامه اضهار میدارد درگیری‌های هویتی، با ریشه‌های عمیق تاریخی و اجتماعی، پدیده‌هایی پیچیده هستند. با این حال، سرمایه‌گذاری بر تاب آوری فرهنگی و سواد رسانه حتی می‌تواند راهبردی مؤثر برای کاهش خشونت و بنانهادن پایه‌های پایدار صلح باشد.
تاب آوری فرهنگی با حفظ هسته معنابخش زندگی جمعی و تقویت انسجام درونی، سپری در برابر تلاش‌های نابودگرانه جنگ می‌سازد. از سوی دیگر، سواد رسانه‌ای شهروندان را مجهز می‌کند تا روایت‌های تحریف‌شده و نفرت‌پرانی را که اغلب جرقه‌زن جنگ هستند، تشخیص دهند.
ترویج این دو مفهوم به‌طور همزمان چشم اندازی را رقم میزند که کمتر مستعد دستکاری هویتی و از تاب آوری فرهنگی بهتری برخودار است.
دکتر محمدرضا مقدسی در خاتمه این گفتگو اعلام کرد بر حسب ضرورت و در چارچوب ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی هویت محور بزودی شاهد برگزاری کارگاههای تخصصی ویژه ای برای متخصصان رسانه خواهیم بود شایان توجه اینکه اولین رسانه و آدرس تخصصی تاب‌آوری در شبکه جهانی اینترنت، در سال ۱۳۹۴ توسط دکتر محمدرضا مقدسی در کرمانشاه تأسیس و رونمایی شد. این پایگاه مرجع آموزش و پژوهش تاب‌آوری در ایران است.