شیعه و بازتعریف هویت ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخی

جایگاه شیعه در تاریخ ایران همواره یکی از مهم‌ترین مقوله‌ها برای درک هویت ملی و دینی مردم این سرزمین بوده است. این هویت، در دوره‌های مختلف تاریخی شکل گرفته و تغییراتی جدی را تجربه کرده است. در این مقاله، به بررسی این موضوع و تحلیل عمیق چگونگی ارتباط بین شیعه و هویت ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخی خواهیم پرداخت. از زمان ورود اسلام به ایران، تاثیرات شیعه بر روی فرهنگ، سیاست و هویت ملی ایران را مورد بررسی قرار خواهیم داد و در راستای آن مثال‌های متنوع و واقعی ارائه خواهیم کرد.

ورود اسلام و آغاز شکل‌گیری هویت شیعه ایرانی

ورود اسلام به ایران در قرن هفتم میلادی نه تنها دین جدیدی را به ارمغان آورد، بلکه بذرهای هویت جدیدی را نیز در دل ایرانیان نشاند. در این زمان، برخی از ایرانیان به سرعت به دین اسلام گرویدند، اما همزمان با شکل‌گیری دین جدید، هویت ایرانی نیز در معرض سوال و چالش قرار گرفت. در این دوره، دو گروه اصلی از مسلمانان به وجود آمدند: شیعه و سنی. تقسیم‌بندی بین این دو گروه بر اساس تشخیص حقوق رهبری و جانشینی پیامبر اسلام صورت گرفت. با اینکه در ابتدا این جدایی دینی اهمیت چندانی نداشت، اما به تدریج، این تفکیک به عنصری کلیدی در ساخت هویت ملی و دینی ایرانیان تبدیل شد.

تاثیر فتوحات عربی بر هویت شیعه

فتوحات عربی، به ویژه در زمان خلفای راشدین و اواخر امویان، ایران را به یکی از مراکز مهم اسلامی تبدیل کرد. با این حال، ایرانیان سریعاً درک کردند که بیشتر مقامات حکومتی و دینی از عرب‌ها هستند و همین موضوع احساس حاشیه‌ای بودن را در میان ایرانیان تقویت کرد. در این شرایط، شیعه به عنوان یک گروه دینی که به پیشوایی از نسل پیامبر اعتقاد داشت، تلاشی برای حفظ هویت ایرانیان را آغاز کرد. این جنبش، در حقیقت نشان‌دهنده یک واکنش به استبداد و حاکمیت غیرایرانیان بود.

شمار ایرانیان شیعه در دوره صفویه

دوره صفویه (1501-1736) یکی از دوره‌های مهم در تاریخ ایران است که باعث رسمیت یافتن مذهب شیعه در این کشور شد. شاه عباس اول با تبدیل ایران به یک کشور شیعه مذهب، تلاش کرد تا هویت ملی ایرانیان را مورد بازنگری قرار دهد. در این زمان، به تدریج دیدگاه‌های دینی و ملی ایرانیان به هم نزدیک‌تر شد. صفویه موفق شد ایران را از یک تفرقه مذهبی به یک هویت متحد تبدیل کند. با توجه به تحقیقی که روی جمعیت‌های مختلف مذاهب در این دوره انجام شده است، نسبت جمعیت شیعه در این زمان به حدود 90 درصد رسید. این رقم نشان‌دهنده تلاش‌های بی‌وقفه حکمرانان صفوی برای تقویت مذهب تشیع و در نتیجه هویت ایرانی است.

بازتعریف هویت شیعه در دوران قاجار و پهلوی

در قرن نوزدهم و دوره قاجار، هویت شیعه به عنوان جزء اصلی هویت ملی دوباره مورد توجه قرار گرفت. مقامات قاجاری به خوبی درک کردند که برای بهره‌برداری از احساسات مردمی، باید بر اساس اقدامات مذهبی خود روندهای ملی را شکل دهند. اما با ورود مدرنیته در دوره پهلوی، هویت شیعه با چالش‌هایی متنوع مواجه شد. پهلوی‌ها به دنبال غرب‌زدگی و مدرن‌سازی بودند و این روند به طور غیرمستقیم تأثیری منفی بر جایگاه مذهب شیعه داشت. اما با این حال، هویت شیعه همچنان در دل مردم ایران زنده ماند و آنها را به سوی انقلاب اسلامی در سال 1979 رهنمون شد.

وقوع انقلاب اسلامی و تأثیرات آن بر هویت ایرانی

انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 نقطه عطفی در تاریخ ایران و هویت شیعه بود. به رهبری امام خمینی، هویت ملی و مذهبی با یکدیگر تداخل و هم‌پوشانی پیدا کردند. حرکت‌های مردمی بر اساس مبانی شیعه شکل گرفتند و بدین ترتیب هویت ایرانیان به شیعه بودن گره خورد. بر اساس تحقیقات تاریخی، در این دوره، بیش از 90 درصد ایرانیان خود را با هویت شیعه تعریف کردند و در برابر نظام سلطنتی قرار گرفتند.

نتیجه‌گیری: بررسی هویت ایرانی در پس‌زمینه شیعه

در این مقاله تلاش کردیم تا به تحلیل و بررسی عمیق رابطه بین هویت ایرانی و مذهب شیعه در دوره‌های مختلف تاریخی بپردازیم. بی‌تردید، شیعه به عنوان یک عنصر کلیدی در تشکیل هویت ملی ایرانیان نقش بارزی داشته است. این ارتباط ریشه در تاریخ و فرهنگ عمیق ایران دارد و از زمان ورود اسلام تا دوران کنونی، هویت شیعه به صورت یک عنصر متحدکننده در بین مردم ایران به‌شمار می‌آید. در دوران معاصر نیز، هویت ایرانی و مذهب شیعه همچنان در تعامل و هم‌افزایی با یکدیگر قرار دارند و این امر خود را در سیاست و فرهنگ معاصر ایران نشان می‌دهد.

به این ترتیب، هویت ایرانی و مذهب شیعه به یکدیگر وابسته‌اند و انفکاک آنها غیرممکن به نظر می‌رسد. برای درک وضعیت امروز ایران، باید به تاریخ و تأثیرات شیعه بر هویت ملی آن توجه ویژه‌ای داشت. این امر می‌تواند به ما کمک کند تا به عمق تحولات اجتماعی و سیاسی در عصر حاضر پی ببریم و راه‌های مؤثرتری برای بهبود شرایط اجتماعی برداریم.

منابع معتبر

1. تاریخ سیاسی ایران، احمد کسروی
2. نقش فرهنگ در تاریخ ایران، پروفسور محمد قاهری
3. تاریخ آسیب‌شناسی هویت ایرانی، امیرپرویز پناهی
4. اسلام شیعه: تاریخ و مذهب، رضا داوری اردکانی
5. تحولات سیاسی ایران در دوره معاصر، نعمت‌الله فاضلی

×