دلبستگی ایرانی ها به میزبانی از میهمانان در شب های نوروز و رمضان به روایت سفرنامه ها
علاقه ایرانیان به میزبانی از میهمانان در شب های نوروز و رمضان مساله بسیار مهمی است؛ موضوعی که ردی پررنگ در بیشتر منابع سفرنامه ای و خاطره نگاری ها دارد.
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، میهمانی شام و شب نشینی دیرهنگام پدیده ای است که در منظومه رفتاری ایرانیان در سده های گذشته بسیار چشم ها را می نواخته است. هانری رونه دالمانی در «سفرنامه از خراسان تا بختیاری» آنجا که از ادب چینی ها و احترام شان به مهمان سخن می راند، تاکید می کند که ایرانیان به ویژه در مهمانی های شبانه بر مردمان شرق دور بسیار برتری دارند «زیرا که اینها برای ملاقات برنامه مخصوصی دارند و بهرکس باندازه لیاقت مسافری که درخواست می کند شب را در منزل یکی از دهقانان خراسان بسر برد و شخصیت او احترام می گذارند و در این موارد بسیار دقیق هستند.» این شب نشینی ها و مهمانی های شبانه، برنامه هایی در دل خود داشتند که موجب می شد توجه میهمانان به ویژه غیر ایرانیان کشیده شود و آن ها را به خود جذب کنند. در واقع مقدمات و موخرات این مهمانی ها است که آن ها را به عنوان یک ویژگی ایرانی برجسته ساخته است. شام و چگونگی ترتیبات آن، خوراکی ها و نوشیدنی ها، ساز و آواز، بازی های گوناگون، رقص و ترنم و داستان گویی و شعرها و آهنگ های رزمی و حماسی، بخشی از برنامه هایی اند که به استناد منابع تاریخی، برنامه این شب نشینی ها و مهمانی های شبانه را تشکیل می داده اند. ارنست اورسل در کتاب «سفرنامه قفقاز و ایران» از یک میهمانی در خانه ایرانی یاد می کند که میزبان برخلاف انتظار وی، به سبک اروپایی از او پذیرایی کرده اما پس از تماشای نارضایتی مهمان غیر ایرانی وعده کرده است که با «یک دسر مطبوع» قطعا دلخوری وی را خواهد زدود «بعد از پایان شام به اتاق دیگری رفتیم که در آن قبلا یک دسته نوازنده مرکب از یک ماندولین زن، یک دایره زن و یک نی زن آماده نشسته بودند. پیترو دلاواله نیز روایت خویش را از مراسم پس از شام یک میهمانی شبانه این گونه شکل داده است «خانم ها نیز عینا به همان ترتیبی که از ما پذیرایی شده بود و هم زمان با ما، در قسمت دیگری پذیرایی شدند؛ اولیویه جزییات شب نشینی کاروانسرا را اینگونه توصیف می کند «شروع به نواختن سازی کردند که به نظر ما بسیار خوش و بهتر از سازهای مملکت عثمانی آمد. 10 نفر از اهل طرب بودند که اول به آهنگ جنگ و اشعار رزم ابتدا کرده، و قدری رزمیات خوانده، به همان آهنگ ساز می زدند. پس از آن مسخره و تقلید به میان آمد که سبب تفریح و خنده بسیاری از تماشاچیان گردیده بود. سه نفر لال بازی می کردند. حرکات مضحکانه آنها نیز موجب مسرّت حاضران شد. هانری رونه دالمانی به یک میهمانی در نزدیکی قوچان اشاره می کند که میزبان با نقل داستان های سرگرم کننده، میهمانان را سرگرم کرده است. بخشی از چنین شب نشینی هایی به بازی های گوناگون اختصاص می یافته است. آکی ئو کازاما نخستین وزیر مختار ژاپن در ایران در سفرنامه ها و خاطرات خود تاکید می کند «ایرانیان پس از شام بیشتر شطرنج بازی می کنند.» دکتر فووریه پزشک ویژه ناصرالدین شاه قاجار، در کتاب خاطرات خود «سه سال در دربار ایران» میهمانی شام اعتمادالسلطنه به افتخار امین السلطنه را روایت می کند که پس از شام «بساط انواع بازی گسترده شد و مدعوین بعد از آن که غذای مختصر دیگری صرف کردند در حدود ساعت پنج صبح به منازل خود برگشتند.» خاطره بازی در شب های نوروز و رمضان شب نشینی ها و میهمانی های شبانه ایرانیان، گاه با برخی سنت های ملی و آیین های مذهبی پیوند می خورده است. شب های چله، نوروز و ماه رمضان از آن جمله است. اهمیت شب نشینی در این مناسبت ها برای ایرانیان به اندازه ای بوده که برنامه های ویژه همان شب ها در نظر گرفته می شده است. آنگونه که منابع تاریخی روایت کرده اند، مهمانی های گرم و بانشاط به صرف زولبیا، بامیه و اصناف آن، کتاب خوانی و قصه سرایی ها، افسانه پردازی ها تا سحر، دوره های هیات های دینی، خواندن قرآن، تفسیر و دعاخوانی، نقل و نقالی در قهوه خانه های بزرگ و کوچک از شاهنامه خوانی و حسین کرد تا اسکندرنامه خوانی و سخنوری، ورزش زورخانه ای و بازی ها و تفریحات، بازی های برد و باخت در میان برخی اقشار، مجالس وعظ در شب های رمضان و پذیرایی با چای و قهوه و انواع تفریحات همچون شنیدن و خواندن داستان ها و تواریخ و اشعار، کشیدن قلیان و چپق، نقالی شاهنامه، داستان رستم و سهراب، تماشای ستاره ها و شنیدن موسیقی، گزیده ای از برنامه های شب های یادشده به شمار می آمده اند. فرد ریچاردز در سفرنامه خود یک شب نشینی نوروزی در سی و سه پل اصفهان را به زیبایی توصیف کرده است «در نوروز شب زود فرا می رسد و ته سیگارهای مشتعل و سرخی آتش قلیان، کلاه فرنگیها را به غارهای اسرارآمیز مبدل می کند. در این موقع همه به نقال گوش فرا می دهند. باید داستان «رستم و سهراب» و رخش را برای پسران جوان نقل کرد، چه ایرانیان هرگز از شنیدن داستان قهرمانان افسانه ای خود ملول نمی شوند. اکنون موقع تماشا کردن ستاره ها و شنیدن موسیقی است. صدای موسیقی در تاریکی اتاقهای قوسی شکل مانند صدای «خارج» پسر بچه ای است در دسته سرودخوانانی که مشغول تمرین هستند. صدا اوج می گیرد اما آهنگ چندان فرق نمی کند یک نوع «دلی دلی کردنی» است که فوق العاده مورد پسند ایرانیان است. این موسیقی به دلایلی از جویهای روان الهام می گیرد. شاید نغمه ای است که در ستایش پربهاترین هدایای طبیعت به ایران، یعنی آب، سروده می شود.» نویسنده کتاب «سفرنامه از خراسان تا بختیاری» درباره سنت های ماه رمضان در میان ایرانیان چنین اشاره کرده است «ایرانیان عادت دارند که در ماه رمضان از یکدیگر مهمانی کنند. پس از خوردن شام بشب نشینی می پردازند و با انواع تفریحات خود را سرگرم می کنند، به ویژه با نهایت میل و اشتیاق بشنیدن و خواندن داستان ها و تواریخ و اشعار می پردازند.» برخی از جزییات شب نشینی های رمضان را می توان در نوشته های جعفر شهری در کتاب «طهران قدیم» جست. به روایت وی «در این شب نشینی ها بود که زولبیا، بامیا و اصناف آن به وسط می آمد و چون وقت بیشتری داشتند، کتاب خوانی و قصه سرایی ها و افسانه پردازی ها و داستان های جنّ و پری و غول و آل و دیو و دد و امثال آن نیز نقل مجالس می گردید و تقریبا تا سحرها طول میکشید. از مشغولیات دیگر شب های ماه رمضان هم دوره های هیئت های دینی، قرائت قرآن و تفسیر و دعاخوانی بود که در هر گوشه و کنار برپا میشد و سر در خانه ها بود که بیدق ها و پارچه نوشته های اوقات آنها بنظر می رسید. نقل و نقالی قهوه خانه های بزرگ و کوچک که مشمول شاهنامه خوانی و حسین کرد و اسکندرنامه خوانی و (سخنوری) بود رونق زیادتر میگرفت و ورزش زورخانه و پادشاه وزیری، ... و دیگر بازی ها و تفریحات مختلف، از قبیل ترناگل و (زنگ شیر) و (عمو زنجیرباف) و (مرد مرد من) که به احوال زیر شب زنده داری های دیگر را تشکیل می دادند. ... بازی های (گل یا پوچ) و (جرنگ جرنگ)، (اسب چه رنگ) و ... (ترنا گل) و (عمو زنجیرباف) هم که تقریبا بازی پسرها و جوان ها در سر کوچه ها و گذرها بود ... بازی های «عمو زنجیرباف» و دیگر بازی ها هم تقریبا صورت های مشابه همین بازی ها را داشت.» آنچه از بررسی شب نشینی ها و میهمانی های شبانه ایرانیان با جزییات و برنامه های گوناگون آن ها در سده های گذشته می توان دریافت، بخشی به شیفتگی مردمان این سرزمین به «گفتن» و «شنیدن» اشاره دارد. شعرخوانی و داستان گویی، برنامه همیشگی این میهمانی ها به شمار می آمده است. بخشی دیگر، به نبود تفریحات و سرگرمی های بیرون از خانه در دوره های گذشته، دست کم تا پایان قاجار، بازمی گردد. نبود مرکزها و مکان هایی برای تفریح و وقت گذرانی های شبانه، البته به جز قهوه خانه ها، موجب می شد بیشتر دورهمی ها و میهمانی ها در خانه ها برگزار شود. سرانجام، آنچه بیشتر در این میانه خودنمایی دارد، علاقه ایرانیان به میزبانی از میهمانان است؛ موضوعی که ردی پررنگ در بیشتر منابع سفرنامه ای و خاطره نگاری ها دارد.